Muri iyi minsi haragenda haduka ubwoko bwinshi bw’indwara butandukanye harizimwe murizo abantu bashobora kwanduzanya ndetse nizindi zimwe na zimwe zitanduzwa ( Non-communicable disease) cyangwa se indwara zizwi nkiziri karande(Chronic) ari nazo muriki gihe zikunze kwibasira abantu zirimo cancer,diabetes,umutima n’izindi.
Ubushakashatsi bwakozwe n’ishami ry’umuryango w’abibumbye ryita k’ubuzima (WHO) bugaragaza ko abantu bangana na 41miliyoni bapfa bishwe niz’indwara ziri karande (chronic) zitanduzwa. Abagera kuri miliyoni 15 bahitanwa n’izindwara bari hagati y’imyaka 30-69.Ku kigero kingana 85% cy’abapfa bose baturuka mu bihugu bikennye ndetse n’ibihugu biri munzira y’amajyambere.
Wakwibaza uti ese n'abahe bantu bafite amahirwe yo kurwara izindwara?
Abantu bose
bafite amahirwe yo kuba bakatakwa n’izindwara aho baba baturuka hose ku isi
baba,abana,abakuru ndetse n’abasheshe akanguhe cg se abari muzabukuru bose
haramahirwe yuko bashobora kuba bafatwa n’izindwara mu gihe baba badafata indyo
yuzuye,badakora siporo ndetse no mugihe bakoresha ibindi byose byangiza umubiri
birimo itabi inzoga ndetse n’ibindi bitandukanye.Igihe umuntu atubahiriza ibyo
tumaze kuvuga hejuru bishobora kuba byatera umuntu ibibazo birimo kwiyongera
k’umuvuduko w’amaraso,kwiyongera kw’isukari mu mubiri,kwiyongera kw’ibinure mu
maraso ndetse n’umubyibuho ukabije.Ibyo rero n’ibimwe mubishobora kuba
byagutera indwara zifata imijyana n’imigarura cyangwase ibyo bakunda kwita
mundimi z’amahanga cardiovascular disease.
Ibyo ukwiye kwitondera cyane m’uburyo
bwo kwirinda iz’indwara?Inzira nziza
zo kwirinda izindwara zitanduzwa n’ukwirinda ikintu icyo aricyo cyose cya kongera
amahirwe yokuba warwara iz’indwara birimo gufata itabi,Kunywa inzoga,kudakora
siporo zihagije ndetse nogufata indyo ituzuye.Ubushakashatsi bwakozwe niki kigo
bugaragazako abantu barenga miliyoni 7.2 bapfa ku isi bishwe n’izindwara
arabakoresha itabi.Mu gihe abarenga miliyoni 3.3 bapfa burimwaka arabakoresha
inzoga nyinshi.Ndetse na none abarenga 1.6 miliyoni bapfa buri mwaka arababa
badakora Siporo.
Ikindi buri
muntu wese akwiriye kwitaho ni ugukoresha isuzuma mubiri (body cheking) mugihe
runaka kugirango arebe uko ahagaze.
Ndetse
tukarushaho gukora siporo no gufata indyo yuzuye (balanced diet) ari nako turushaho
gukoresha ibiribwa by’umwimerere tukagabanya ibyaciye munganda.Photo:Kigalitoday
Nkuko
tubikesha urubuga ww.who.int rugaragazako
hadafashwe ingamba zikomeye muri 2030 haba hariyongereyo umubare munini
wabahitanwa n’izindwara. Ibirero bikaba byaba imbogamizi mugushyiraho uburyo
burambye bwiterambere (sustainable development).Ndetse bikagira n’uruhare runini
mukudindiza iterambere ry’gihugu cyacu n’isi yose muri rusange.
Turwanye
izindwara dufata ingamba zihamye doreko Kwirinda biruta kwivuza.
Src: ww.who.int
Umwanditsi:Niyibizi Honoré Déogratias-Inyarwanda.com
TANGA IGITECYEREZO